Επέλεξα να μην τοποθετηθώ επί του θέματος όσο ακόμα η σορός του Μίκη Θεοδωράκη παρέμενε άταφη - από στοιχειώδη σεβασμό στη μνήμη ενός νεκρού ανθρώπου και δη αγαπημένου μας. Τέτοιες στιγμές εξάλλου είναι προτιμότερο να σιωπούμε και να αποχαιρετάμε εγκάρδια τον εκλιπόντα. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι δεν υπήρξε ιδιαίτερα ενοχλητική, αισθητικά και νοητικά, η εν πολλοίς επιτηδευμένη και υπερφίαλη δημοσιότητα των τελευταίων ημερών σχετικά με τη ζωή και το έργο του Μίκη Θεοδωράκη.

Προσωπικά, είχα τη χαρά να συνεργαστώ καλλιτεχνικά μαζί του το 2015, ερμηνεύοντας το τραγούδι του «Αγάπη» σε στίχους Κώστα Τριπολίτη και διασκευή Γιώργου Ματεντζόγλου, και κυρίως να γνωρίζω και να έχω μελετήσει σε βάθος τα πεπραγμένα και το μουσικό του έργο - όπως έχω κάνει (και συνεχίζω να κάνω) με πολλούς άλλους συνθέτες, καλλιτέχνες και δημιουργούς.

Είναι αδιαμφισβήτητο πως ο Μίκης Θεοδωράκης υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους - βάση Έργου - Έλληνες μουσικοσυνθέτες του 20ου αιώνα. Όχι ο κορυφαίος, αλλά σίγουρα ένας από τους σημαντικότερους. Μελοποιημένη ποίηση, όπερα, συμφωνική μουσική, μουσική δωματίου, ορατόρια, μπαλέτα, χορωδιακή και εκκλησιαστική μουσική, μουσική αρχαίου δράματος, θεάτρου, κινηματογράφου, έντεχνου και λαϊκού τραγουδιού, είναι μερικά από τα μουσικά πεδία επιτυχημένης δράσης και δημιουργίας του Κρητικού μουσουργού.

Εδώ βέβαια, θα πρέπει να μνημονεύσουμε και μερικά άλλα ονόματα σπουδαίων Ελλήνων συνθετών, προγενέστερων του Θεοδωράκη, τα οποία πολύ... περιέργως έπαψαν να μας απασχολούν μουσικολογικά στο 2ο μισό του 20ου αιώνα. Μάντζαρος, Καρρέρ, Σαμάρας, Λαμπελέτ, Λαυράγκας, Καλομοίρης, Σκαλκώτας, Πετρίδης, Κωνσταντινίδης, Βάρβογλης, Νεζερίτης, Κυδωνιάτης, Παλλάντιος, Χρήστου, Αντωνίου, είναι μόνο μερικά από αυτά.

Σε κάθε περίπτωση η συνεισφορά του Μίκη Θεοδωράκη στην ελληνική μουσική έχει αρκετές πτυχές, με σημαντικότερες εξ αυτών το πάντρεμα της λαϊκής μουσικής παράδοσης με την - υψηλής αισθητικής και νοημάτων - Ποίηση και τη μετάδοσή της στο ευρύ κοινό μέσω του τραγουδιού. Όπως και ο έντονα πολιτικός χαρακτήρας του έργου του, κάτι που, όπως έχω ξαναπεί από την εποχή του «Έχουμε Υποχρέωση», αποτελεί το ανυπέρβλητο «ταβάνι» της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Εξάλλου όλα σε αυτή τη ζωή αποτελούν Πολιτική. Από το «Ο πολίτης ουδενί των άλλων ορίζεται μάλλον ή τω μετέχειν κρίσεως και αρχής» του Αριστοτέλη (325 πΧ) μέχρι το περίφημο «Τα φάγαμε όλοι μαζί» του... Αριστοτέλη των πτωχών, Θεόδωρου Πάγκαλου (2010 μΧ).

Αυτά, εν ολίγοις, όσον αφορά τη μουσική και καλλιτεχνική αξία και προσφορά του Μίκη Θεοδωράκη. Πάμε όμως να δούμε και μερικά σημαντικά σημεία που αφορούν τον άνθρωπο, πολίτη και πολιτικό Μίκη Θεοδωράκη. Πρώτο μεγάλο ιστορικό σταθμό της γενιάς εκείνης αποτελούν ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος, η Κατοχή, τα Δεκεμβριανά και ο Ελληνικός Εμφύλιος. Μιλάμε ουσιαστικά για ολόκληρη τη δεκαετία του 1940. Εκατοντάδες χιλιάδες νέων «ανδρώθηκαν» κάτω από τις βάναυσες συνθήκες της περιόδου αυτής, με ένα σημαντικό μέρος αυτών, μεταξύ των οποίων και ο Θεοδωράκης, να επιλέγει τον αγώνα κάτω από τη στέγη του ΕΑΜ και αργότερα, στον Εμφύλιο, του ΚΚΕ.

Η πολιτική ευφυΐα του Μίκη είχε φανεί εξαρχής, ειδικά όσον αφορά τη βαθιά κατανόηση του... «κομβικότερου σημείου» της νεότερης Ιστορίας μας, όπως ο ίδιος το χαρακτήρισε σε ένα από τα βιβλία του (μετά την Καταστροφή του 1922, θα πρόσθετα εγώ), τη Συμφωνία του Λιβάνου, το 1944. Μια καλοστημένη παγίδα από τον Τσόρτσιλ, με υποχείριο τον Παπανδρέου και θύμα το ΕΑΜ. Βέβαια, πέρα από την ευφυΐα του, είχε φανεί εξαρχής και η δυνατότητά του να... γλυτώνει τα χειρότερα, ακόμα και τον ίδιο τον θάνατο, χάρη στον... κρατικό αξιωματούχο πατέρα του, διευθυντή στο Υπουργείο Εσωτερικών. Την ίδια στιγμή που χιλιάδες «σύντροφοι» του έβρισκαν άδικο θάνατο, ως αληθινοί κομμουνιστές και αγωνιστές, μη έχοντες την οικογενειακή «κάλυψη» του Θεοδωράκη. Είχε ήδη φανεί, δηλαδή, το πώς θα εξελισσόταν το ζήτημα της αντίληψης της Ισότητας και της Δικαιοσύνης, όσον αφορά τον ίδιο. Όλοι μαζί στον Αγώνα, όλοι (σας) μαζί στον «Θάνατο». Και φυσικά μόνοι μας στη «Δόξα». Κάτι που, όπως φάνηκε - για όσους γνωρίζουν και κατανοούν σε βάθος την ανθρώπινη Ιστορία, ίσχυσε ιδεολογικοπολιτικά σχεδόν μέχρι τέλους.

Γι' αυτό εξάλλου και ο ίδιος δήλωνε:
«Δεν είμαι ήρωας. Οι ήρωες πεθαίνουνε πάντα νέοι...»

(Επ' αυτών σας παραπέμπω στην ανάγνωση των τεσσάρων αυτοβιογραφικών Τόμων - Μίκης Θεοδωράκης: Πολιτικά: Θεωρία και Πράξη Α & Β, Πολιτισμός, κοινωνία, ελεύθερος χρόνος & Εθνική ανεξαρτησία, εθνικός πλούτος, παγκόσμια ειρήνη, ουδετερότητα)

Η δεκαετία του 1950 τον βρίσκει με κρατική υποτροφία στο Παρίσι, όπου εγγράφεται στο Conservatoire και σπουδάζει Μουσική Ανάλυση με τον Olivier Messiaen, καθώς και διεύθυνση ορχήστρας, ενώ παράλληλα συνθέτει μουσική για μπαλέτο, κινηματογράφο, συμφωνική μουσική και μουσική δωματίου.

Τη δεκαετία του 1960 επιστρέφει στην Ελλάδα, στα 35 του πλέον, και βάζει μπροστά τη δημιουργία των σημαντικότερων, κατά τη γνώμη μου, έργων του. Βασισμένα σχεδόν όλα σε ποίηση σπουδαίων Ελλήνων ποιητών. Εδώ θα πρέπει να σταθούμε λίγο. Καταρχάς να ξεκαθαρίσουμε ότι μελοποιημένη ποίηση υπήρχε στο ελληνικό τραγούδι πολύ πριν τον Θεοδωράκη. Δεν ήταν αυτός ο πρώτος που έβαλε μουσική σε ποίηση. Είναι ανακρίβειες αυτά. Ο Θεοδωράκης ήταν αυτός του οποίου τα μελοποιημένα τραγούδια απέκτησαν μαζικότητα και έφτασαν στο ευρύτερο κοινωνικό σώμα, κυρίως λόγω της μεγάλης (έτσι κι αλλιώς) πολιτιστικής έκρηξης του '60 σε διεθνές επίπεδο, λόγω της πολιτικής-κομματικής του ένταξης που επέβαλε την παρουσία του και φυσικά λόγω των ραγδαίων ιστορικών και κοινωνικοπολιτικών εξελίξεων της εποχής εκείνης. ΚΚΕ (στην παρανομία), ΕΔΑ, Κεντρώοι, Δεξιοί, Βασιλικοί και στο βάθος... Χούντα. Όλα σε χαοτικό ρυθμό... συρτάκι σε σχέση με τις ιστορικογεωπολιτικές εξελίξεις και την ψυχροπολεμική σύγκρουση των δύο μεγάλων Δυνάμεων τότε, των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ένωσης. Είναι άδικο να «χρεώνεται» στον Θεοδωράκη όλη η αξία των τραγουδιών αυτών. Ο Μίκης υπήρξε απλά o συνθέτης. Ούτε ποιητής, ούτε ερμηνευτής. Απλά ο συνθέτης.

Όπως είχε δηλώσει τη δεκαετία του 1980 ο τραγουδοποιός και ερμηνευτής Παύλος Σιδηρόπουλος:
«Σκεφτείτε, κύριε Θεοδωράκη, να αφαιρούσαμε τους στίχους των Ελύτη, Σεφέρη, Ρίτσο και άλλων. Τις εξαίρετες ερμηνείες των Καζαντζίδη, Μπιθικώτση, Φαραντούρη και άλλων. Το πολιτικό υπόβαθρο που σας στήριξε και σας προώθησε. Σκεφτείτε. Αυτό που μένει δεν είναι πολύ μικρό μπροστά σε μια Συννεφιασμένη Κυριακή ή σε μια Φραγκοσυριανή;»

Χαρακτηριστικές είναι και οι δηλώσεις του Γιώργου Ζαμπέτα, την άνοιξη του 1989, σχετικά με το... δισκογραφικό παρασκήνιο που τον ανέδειξε:
«Ο Μίκης Θεοδωράκης είναι ένα φαινόμενο που το δημιούργησε ο Τάκης Λαμπρόπουλος (ιδιοκτήτης της Columbia), φέρνοντας τον πίσω στην Ελλάδα από το Παρίσι, για να «απαντήσει» επιχειρηματικά στην εμπορική επιτυχία του Μάνου Χατζιδάκι. Του έστησε δεκάδες παραστάσεις, προσφέροντάς του, μεταξύ άλλων, και το Α' Βραβείο στον Διαγωνισμό Τραγουδιού το 1960, που διοργανώθηκε στον -τότε- Ιππόδρομο. Την ίδια εποχή συνδέεται και με το... Κόμμα, με τη στήριξη του οποίου οργανώθηκε πλήθος παραστάσεων στο όνομά του. Περιστέρι, Κοκκινιά, Χαλάνδρι, Αιγάλεω... Δεν άφησαν γωνιά παραγωνιά...»

Από κει και πέρα, ο Θεοδωράκης απέκτησε σημαντική επιρροή στη διάρκεια της Χούντας, στα πλαίσια του ενιαίου αντιδικτατορικού αγώνα, τόσο εντός όσο και εκτός συνόρων. Αυτό του επέτρεψε να ταξιδέψει πολύ δίνοντας συναυλίες σε πολλά μέρη του κόσμου, να συνεργαστεί με αξιόλογους καλλιτέχνες του εξωτερικού και να ακουστούν τα τραγούδια του και εκτός συνόρων. Και εδώ όμως δεν χρειάζονται ακραίες διαπιστώσεις. Όλα αυτά ήταν παράγωγα της εποχής και των «αναγκαιοτήτων» που αυτή γεννούσε. Και φυσικά όχι μεμονομένων προσώπων, αλλά οργανωμένων πολιτικών-κομματικών και διεθνών διαδικασιών. Κάθε προσωποκεντρική ανάγνωση της Ιστορίας είναι εσφαλμένη, αν όχι απεχθής. Τα υπόλοιπα, από τη Μεταπολίτευση και μετά, είναι λίγο πολύ γνωστά - μιας και η Τεχνολογία βοήθησε στο να υπάρχει καταγραφή του σχετικού οπτικοακουστικού υλικού. Όποιος ενδιαφέρεται, δηλαδή, ψάχνει και βρίσκει. Από το περίφημο «Καραμανλής ή τανκς» και το... ανατρεπτικό '89, μέχρι τη «Σπίθα», τον αντιμνημονιακό αγώνα και την ομιλία στο συλλαλητήριο της Αθήνας για το ζήτημα της Μακεδονίας.

Συνοψίζοντας λοιπόν, με διάθεση αντικειμενικότητας, όλα τα παραπάνω, ο Μίκης Θεοδωράκης υπήρξε αδιαμφισβήτητα ένας σπουδαίος μουσικοσυνθέτης και ένας εξόχως δραστήριος και δημιουργικός άνθρωπος, ο οποίος χάρη στο ταλέντο και την υπέρμετρη φιλοδοξία του κατάφερε να αφήσει ένα ισχυρό στίγμα στο Ελληνικό Τραγούδι, αλλά και ευρύτερα στις ελληνικές εξελίξεις του 2ου μισού του 20ου αιώνα. Από κει και πέρα όμως, δεν θα πρέπει να παραβλέπουμε το γεγονός ότι υπήρξε ένας σαφώς διαπλεκόμενος και «συστημικός» άνθρωπος, συνειδητά, έχοντας υπηρετήσει με περίσσια... ευελιξία τις διάφορες εκφάνσεις της εκάστοτε Εξουσίας, καθώς και όλα σχεδόν τα χρεοκοπημένα κόμματα της Χώρας μας, τα οποία έχουν οδηγήσει εν έτει 2021 την Ελλάδα και τον Ελληνικό Λαό σε αυτό το απελπιστικό σημείο. Το 1990 μάλιστα, μετά την κοσμογονική Ήττα του Υπαρκτού Σοσιαλισμού παγκοσμίως (τον οποίο υπηρέτησε ως «κομμουνιστής» στις διάφορες εκδοχές του επί δεκαετίες), πέρασε αμέσως «απέναντι» ως δια μαγείας, «σφιχταγκαλιάζοντας» ως υπουργός τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη και τη Δεξιά (για το συμφέρον του Τόπου κατά τον ίδιο, για το συμφέρον του ίδιου κατά τον... Τόπο - και την ιστορική Αλήθεια). Είναι οι ίδιοι μηχανισμοί Εξουσίας που έφεραν τον Ελληνικό Λαό σε αυτή τη θλιβερή κατάσταση, σε αυτή τη διαχρονική και εκτεταμένη εξαθλίωση και ανέχεια. Φτωχό, φοβισμένο, απαίδευτο και προπαντός... θεατή. Χωρίς καμιά ελπίδα συλλογικής χειραφέτησης και αξιοπρέπειας.

Όμως, όπως έχω ξαναπεί, στο χέρι μας είναι όλα αυτά να αλλάξουν άρδην. Να προσπαθήσουμε και να αγωνιστούμε δηλαδή με όπλα την Αλήθεια, την Ελευθερία και την Αξιοπρέπεια για την αναθεώρησή τους, και προπαντός για την - καθ' όλα αναγκαία - αποκατάσταση της ιστορικής Αλήθειας, ενάντια σε κάθε μορφή ματαιόδοξης και αυτόκλητης μυθοπλασίας. Αυτό εξάλλου είναι και το πλέον σημαντικό στην ανθρώπινη Ιστορία, από την εποχή του Σωκράτη και του Χριστού, μέχρι και σήμερα. Το ΕΧΟΥΜΕ ΥΠΟΧΡΕΩΣΗ.

Γιώργος Μάρτος
Αθήνα, 12 Σεπτεμβρίου 2021